Giải mã tên gọi Phong Nha – Kẻ Bàng

Ngày nay, Phong Nha – Kẻ Bàng được biết đến trên toàn cầu như một Di sản Thiên nhiên Thế giới của UNESCO. Tuy nhiên, ít người để ý rằng tên gọi này không phải là một sáng tạo hiện đại, mà là kết quả của nhiều lớp địa danh chồng xếp, kéo dài ít nhất từ thế kỷ XVI, thậm chí sớm hơn trong ký ức cộng đồng địa phương.

Phong Nha – một địa danh xuất hiện sớm trong thư tịch cổ

Tên Phong Nha đã được ghi nhận trong Ô Châu cận lục của Dương Văn An – một bộ địa chí quan trọng biên soạn vào thế kỷ XVI. Trong các bản dẫn dụng phổ biến, tác giả mô tả một hang động lớn, ăn sâu vào núi đá vôi, có sông ngầm và cảnh quan kỳ vĩ. Điều này cho thấy Phong Nha không chỉ là một điểm đến được “phát hiện” thời hiện đại, mà đã là một danh thắng được biết đến từ rất sớm.

Sang thời Nguyễn, các bộ địa chí như Đại Nam nhất thống chí hay Đồng Khánh địa dư chí tiếp tục ghi chép về hệ thống núi đá, hang động ở Quảng Bình, dù tên gọi cụ thể của từng hang có thể thay đổi hoặc được gọi bằng những lớp tên khác nhau. Đây là hiện tượng phổ biến trong lịch sử địa danh: một không gian tự nhiên có thể mang nhiều tên theo thời gian, tùy theo cách nhìn của triều đình, giới học giả hay cư dân bản địa.

Lịch sử hình thành tên Phong Nha - Kẻ Bàng. Ảnh: Tuệ Minh

“Phong Nha” nghĩa là gì?

Có hai cách hiểu song song tồn tại đến ngày nay:

• Theo cách giải nghĩa Hán – Việt phổ biến, “Phong” là gió, “Nha” là răng, gợi hình ảnh gió thổi qua các khối nhũ đá sắc nhọn như răng cưa.
• Theo cách tiếp cận địa danh học, Phong Nha có thể là tên làng hoặc tên vùng cư trú cổ, sau đó được dùng để gọi hang động nổi bật nhất trong khu vực.

Trong thực tế, hai cách hiểu này không loại trừ nhau. Một địa danh hoàn toàn có thể vừa là tên bản địa, vừa được “diễn giải lại” bằng chữ Hán khi đi vào thư tịch chính thống.

Kẻ Bàng – lớp địa danh Việt cổ ít được chú ý

Khác với “Phong Nha”, thành tố Kẻ Bàng lại thường gây thắc mắc. Trong tiếng Việt cổ, “kẻ” là một yếu tố địa danh quen thuộc, mang nghĩa làng, xứ, vùng cư trú. Nhiều địa danh cổ ở Bắc và Bắc Trung Bộ từng bắt đầu bằng “Kẻ” như Kẻ Chợ, Kẻ Mơ, Kẻ Vẽ…

Các tài liệu về lịch sử chữ Quốc ngữ thế kỷ XVII cho thấy dạng ghi “Kẽ bàng / Kẻ Bàng – xã Kẻ Bàng”, chứng tỏ đây từng là một đơn vị cư trú có tên gọi rõ ràng, chứ không phải một khái niệm trừu tượng hay tên gọi mới đặt. Ngoài ra, tư liệu Công giáo địa phương cũng nhắc đến giáo xứ Kẻ Bàng hình thành vào khoảng giữa thế kỷ XVII.

Điều quan trọng là: “Bàng” trong Kẻ Bàng nhiều khả năng là tên riêng bản địa, được ghi âm bằng chữ Hán hoặc chữ Nôm, không nhất thiết mang nghĩa Hán tự cụ thể. Việc cố gắng dịch “Bàng” sang các nghĩa như “bên cạnh”, “cây bàng” hay những khái niệm khác thường mang tính suy diễn hơn là dựa trên chứng cứ.

Vì sao ghép thành “Phong Nha – Kẻ Bàng”?

Tên gọi Phong Nha – Kẻ Bàng theo nghĩa hiện nay là một tên ghép hiện đại, xuất hiện trong bối cảnh mở rộng phạm vi bảo tồn và quản lý khu vực núi đá vôi Quảng Bình vào cuối thế kỷ XX. Thay vì chỉ gọi theo một hang động đơn lẻ, tên ghép này phản ánh cả một không gian tự nhiên – văn hóa rộng lớn, bao gồm hang động, rừng núi và dấu vết cư trú của con người.

Năm 2001, Vườn quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng chính thức được thành lập, và tên gọi này từ đó trở thành định danh pháp lý, khoa học và quốc tế, gắn liền với các giá trị địa chất, sinh thái và lịch sử đặc biệt của khu vực.

Một tên gọi mang nhiều tầng ý nghĩa

Nhìn lại, Phong Nha – Kẻ Bàng không chỉ là tên của một vườn quốc gia hay điểm du lịch nổi tiếng. Đó là sự kết tinh của:

• lớp thư tịch cổ (Phong Nha trong các địa chí từ thế kỷ XVI),
• lớp địa danh Việt cổ (Kẻ Bàng – xứ Bàng),
• và lớp định danh hiện đại gắn với bảo tồn và di sản.

Chính sự chồng xếp ấy làm nên chiều sâu văn hóa của Phong Nha – Kẻ Bàng: một vùng đất không chỉ giàu giá trị tự nhiên, mà còn lưu giữ ký ức lâu dài của con người và lịch sử địa phương.

Phong Nha – Kẻ Bàng là một tên ghép hiện đại, nhưng cả hai thành tố đều có gốc sâu trong lịch sử địa danh. “Phong Nha” đã được thư tịch ghi nhận từ rất sớm, trong khi “Kẻ Bàng” thuộc lớp địa danh Việt cổ (kẻ = làng/xứ), có chứng cứ xuất hiện trong tư liệu chữ Quốc ngữ thế kỷ XVII và cả truyền thống địa phương. Tên ghép “Phong Nha – Kẻ Bàng” được định hình trong bối cảnh mở rộng phạm vi bảo tồn cuối thế kỷ XX và trở thành định danh chính thức của vườn quốc gia từ năm 2001.

Tuệ Minh