Ánh sáng trong lòng Địa đạo Vịnh Mốc

“Chúng tôi không đào địa đạo để sống mãi trong lòng đất – mà để được sống trên mặt đất, tự do và không còn tiếng bom rơi đạn nổ.”

Tôi nghe câu ấy khi đang đứng lặng trước cửa vào địa đạo Vịnh Mốc – một ngày nắng lặng gió, đất đỏ bazan vẫn giữ nguyên mùi nồng nàn của năm tháng khói lửa. Người kể là chú Thành – cựu dân công hỏa tuyến năm xưa. Câu nói ấy như một nhát cuốc xuyên vào lòng tôi, khi trước mắt là miệng hầm tối om – nơi từng chứa cả một thế giới sống, một giấc mơ tự do giữa mịt mù bom đạn.

Cửa hầm địa đạo hướng ra biển

Gặp lại Vĩnh Linh – Vùng đất giữa hai lằn ranh

Tôi đến Vĩnh Linh sau một hành trình dài dọc Quốc lộ 1, qua cầu Hiền Lương – sông Bến Hải, nơi từng chia cắt hai miền Nam – Bắc. Chuyến đi không chỉ là cuộc du ngoạn, mà là hành trình đi ngược thời gian, tìm về nơi mà từng mét đất là từng thước phim sống động của chiến tranh và tình người.

Trên suốt quãng đường, trong đầu tôi không ngừng vang lên những ký ức xưa cũ. Tôi đã từng xem bộ phim "Vĩ tuyến 17 ngày và đêm" của đạo diễn Hải Ninh, nơi từng khuôn hình như thấm đẫm khói lửa và nước mắt, dựng lại từng ngày đêm hào hùng và khốc liệt của người dân Vĩnh Linh bên bờ giới tuyến.

Và đâu đó, trong tiếng gió lồng qua những hàng phi lao, tôi chợt nhớ đến bài hát "Câu hò bên bờ Hiền Lương" của cố nhạc sĩ Hoàng Hiệp – một khúc ca da diết, thấm đẫm nỗi niềm chia cắt:

"Bên ven bờ Hiền Lương
Chiều nay ra đứng trong về..."

Câu hát ấy như sợi tơ níu giữ tâm hồn, gợi lại những năm tháng chia ly đau đớn mà đầy hy vọng – khi mỗi cơn gió thổi qua cầu Hiền Lương đều mang theo bao lời hẹn ngày đoàn tụ.

"Ở đây, bom rơi không đếm được," chú Thành nói như thể đang kể một chuyện quen thuộc. "Mỹ ném hơn 560.000 tấn bom xuống Vĩnh Linh, mỗi người dân trung bình gánh 7 tấn bom. Cứ 2 phút là một lần máy bay, 10 phút lại nghe tiếng đại bác từ tàu chiến ngoài khơi."

Mặt Trời trong bóng tối

Vừa cúi đầu chui qua cửa hầm, tôi đã nghe thấy tiếng vọng kỳ lạ – như tiếng thì thầm của lịch sử. Lối đi hẹp và tối, tường đất mát lạnh áp vào vai, mùi ẩm ngai ngái thấm vào từng hơi thở. Dưới chân tôi là dấu vết của hàng nghìn bàn chân từng chạy trốn cái chết, từng ôm nhau qua những đêm bom dội.

“Ở đây có ba tầng,” chú Thành chỉ tay, giọng trầm ấm giữa không gian chật hẹp, “12 mét, 15 mét, và sâu nhất là 23 mét – nơi an toàn tuyệt đối trước bom khoan xuyên phá.”

Mỗi đoạn hầm là một câu chuyện. Một phòng họp nhỏ với ánh đèn dầu leo lét, nơi những quyết định sinh tử được đưa ra. Một bếp Hoàng Cầm còn vết ám khói đen nhẻm, nơi từng bữa cơm vội vã hun đúc thêm sức mạnh tinh thần. Một phòng y tế chật chội, chỉ vừa đủ cho hai người nằm, nơi từng vết thương được băng bó không chỉ bằng thuốc men mà còn bằng hy vọng.

Và ở cuối một nhánh hầm, tôi dừng bước rất lâu trước phòng sinh đẻ – nơi sự sống được ươm mầm ngay giữa lòng bom đạn.

Giữa bóng tối sâu thẳm, mỗi người dân nơi đây là một Mặt trời trong bóng tối – nơi ánh sáng không được thắp lên từ đèn, từ lửa, mà từ ý chí kiên cường của con người, từ khát vọng sống chưa bao giờ bị dập tắt. Tôi liên tưởng đến chính những con người Vĩnh Linh trong thời kỳ khốc liệt ấy: từng nhát cuốc đào sâu, từng thúng đất gánh đi, từng nhịp thở nén lại trong lòng đất – tất cả không chỉ để tránh bom đạn, mà để đi tìm một tia sáng cho sự tồn tại, cho tự do.

Chú Thành đứng bên cạnh, giọng như nghẹn lại giữa hơi đất:

"Đã có 17 đứa trẻ chào đời ở đây. Bọn nhỏ được đặt tên là Hòa Bình, Tự Do, Sống…”

Trong lòng đất, giữa bóng tối và đổ nát, sự sống chưa từng tắt.
Ngược lại, nó âm thầm thắp lên những tia hy vọng – lặng lẽ, nhưng không bao giờ khuất phục.

Nơi an toàn trong lòng địa đạo

Địa đạo – Một biểu tượng về khát vọng

Khi được xem những thước phim tư liệu về Địa đạo Vịnh Mốc – những hình ảnh đen trắng cũ kỹ, nặng trĩu khói bom và tiếng khóc thầm – và khi tận mắt chứng kiến những vết tích chiến tranh còn hằn trên da thịt đất Vĩnh Linh, tôi mới thấm thía trọn vẹn chiều sâu của nỗi đau và sức nặng của sự kiên cường. Vùng đất quật cường này nơi ghi lại những địa đạo đã bị bom Mỹ san phẳng: Đơn Duệ, Tân Lý, Xóm Bợc, Bình Minh...

Chỉ trong bốn vụ sập hầm, 126 sinh mạng đã vĩnh viễn nằm lại trong lòng đất lạnh. Đất ở đây không chỉ thấm máu, mà còn thấm cả giấc mơ sống, giấc mơ tự do cháy bỏng suốt hàng thập kỷ.

Chú Thành, với giọng trầm buồn, kể chậm rãi:

"Ngày địa đạo Xóm Bợc sập, anh trai chú đang gác trong hầm... Buổi chiều đó, chỉ còn một chiếc dép rơi lại."

Không có tiếng khóc, không có lời tiễn biệt, không một tang lễ trọn vẹn. Chỉ có nỗi đau hóa đá, thấm vào từng thớ đất, âm thầm vang vọng mãi trong lòng người.

Thế nhưng, Vịnh Mốc không sập.

Suốt gần 2.000 ngày đêm, địa đạo kiên gan bền chí, che chở cho hơn 300 con người sống sót giữa mưa bom, bão đạn. Và họ không chỉ tồn tại – họ sống: tổ chức đám cưới, sinh con, học chữ, chữa bệnh, cùng nhau vun đắp một thế giới nhỏ bé, âm thầm nhưng đầy sức sống, ngay trong lòng đất tối.

Ví như Địa đạo Vĩnh Mốc được thiết kế bởi các kỹ sư chuyên nghiệp, nhưng kỳ tích này đâu chỉ đến từ những bản vẽ khô khan – mà từ những bàn tay trần của người dân Vĩnh Linh: cuốc, xẻng, thúng, gánh, mồ hôi hòa lẫn máu đỏ.

Họ không chỉ đào hầm tránh bom. Họ đã đào sâu vào đất mẹ để gieo lên một khát vọng sống mãnh liệt, bất chấp mọi tàn phá, bất chấp cái chết rình rập từng phút giây.

Đứng nhìn biển Đông lặng sóng phía xa – nơi những cửa hầm địa đạo hướng về. Nắng rọi vào mắt, tôi nheo lại, thấy bầu trời bỗng xanh hơn sau những giờ đồng hồ sống trong bóng tối.

“Chúng tôi không đào địa đạo để sống mãi dưới đất,” chú Thành lặp lại câu nói cũ. “Chúng tôi chỉ muốn sống. Và tự do.”

Tôi gật đầu. Địa đạo Vĩnh Mốc không chỉ là di tích – đó là một lời tuyên ngôn sống mãi: rằng con người, khi bị dồn đến chân tường, vẫn có thể chọn cách đào sâu vào lòng đất – không phải để trốn chạy, mà để chờ ngày được sống trở lại trên mặt đất của hòa bình.

Vĩ thanh

Hành trình khép lại, trên đường về, ký ức tôi vẫn như cuộn phim quay chậm, ghi trọn những hình ảnh không thể phai mờ: tiếng bom xé trời, tiếng máy bay gầm rú, tiếng đại bác rền vang bên sông Bến Hải; những ngôi làng tan hoang, những người mẹ ôm con chạy trong khói lửa; và hơn hết – khát vọng sống mãnh liệt, khát vọng đoàn tụ, khát vọng được làm người trọn vẹn giữa anh và em, giữa hai bờ Hiền Lương.

Tôi nghĩ đến gia đình mình. Những người thân của bố tôi, mẹ tôi – bao gia đình Việt Nam – đã từng chia lìa, mất mát trong bối cảnh nghiệt ngã của đất nước chia đôi. Nỗi đau ấy không xa xôi như một trang sử – mà là dòng máu đang chảy trong chính tôi. Tôi cảm nhận rõ hơn bao giờ hết những mất mát, những hy sinh lặng thầm mà thế hệ cha ông đã gánh chịu để chúng tôi được sống trong hòa bình hôm nay.

Bình minh lên biển Vĩnh Linh

Chuyến đi này, hơn cả một lần khám phá, đã dạy tôi hiểu hơn về sức mạnh kỳ diệu của con người Việt Nam, đặc biệt là những người dân Vĩnh Linh – những con người biến lòng đất thành quê hương, biến bóng tối thành ánh sáng, biến bom đạn thành bài ca bất tử của lòng kiên cường.

Tôi bỗng nhớ đến câu hỏi nổi tiếng trong bi kịch Hamlet của Shakespeare:

"To be or not to be – tồn tại hay không tồn tại?"

Với người dân Vĩnh Linh, với dân tộc Việt Nam những năm tháng ấy, câu trả lời chưa bao giờ ngập ngừng. Họ đã chọn "to be", đã chọn sống – không chỉ tồn tại, mà sống một cách kiêu hãnh, bền bỉ, bằng tất cả tình yêu quê hương và ý chí không khuất phục.

Có những ánh sáng không cần đèn mới thấy rõ. Có những con người, không cần vũ khí vẫn làm nên kỳ tích. Và có những chuyến đi – khiến trái tim ta chín thêm, lặng lẽ mà mãnh liệt.

 Tuệ Minh