Năm giữa miền trung du Quảng Trị nắng gió, có một “bảo tàng nước” sống động tồn tại hàng nghìn năm mà ít người ngờ tới – hệ thống giếng cổ Gio An của người Chăm xưa. Không chỉ đơn thuần là nơi khai thác nguồn nước, những giếng cổ này còn mang trong mình câu chuyện về trí tuệ bản địa, sự hòa hợp tuyệt vời giữa con người và thiên nhiên.

Ngày nay, dòng nước trong mát ấy vẫn ngày đêm tuôn chảy, nuôi dưỡng những ruộng rau xà lách xoong xanh mướt và tiếp nối mạch sống của cộng đồng nơi đây. Đến với Gio An, bạn không chỉ được chiêm ngưỡng một công trình thủy lợi kỳ thú, mà còn được chạm vào dấu ấn văn hóa Champa, thưởng thức vị rau đặc sản và lắng nghe câu chuyện di sản đã trường tồn qua bao thế kỷ.

Giếng cổ Gio An ở đâu?

Hệ thống giếng cổ của người Chăm nằm tại Gio An,  tỉnh Quảng Trị, cách trung tâm thành phố Đông Hà khoảng 15 km và chỉ mất chừng 30 phút đi xe máy hoặc ô tô là bạn đã có thể chạm tới “dòng chảy nghìn năm” này. Nếu đi từ Đồng Hới (Quảng Bình), quãng đường khoảng 100 km, còn từ thành phố Huế là hơn 120 km – đều khá thuận tiện để kết hợp trong hành trình khám phá miền Trung.

Giữa những triền đồi bazan thoai thoải, Gio An hiện còn lưu giữ tới 14 giếng cổ phân bố ở 5 thôn:An Nha: giếng Côi, giếng Dưới, giếng Búng, giếng Trạng, giếng Đào.

An Hướng: giếng Gái 1, giếng Gái 2, giếng Nậy.

Hảo Sơn: giếng Tép, giếng Ông, giếng Bà, giếng Gai.

Long Sơn: giếng Máng.

Tân Văn: giếng Pheo.

Mỗi giếng đều mang một tên gọi riêng gắn với công năng hay giai thoại dân gian, tạo nên một “bản đồ nước” độc đáo của làng quê Gio An. Đặt chân tới đây, bạn sẽ dễ dàng bắt gặp hình ảnh dòng nước trong veo len lỏi qua những phiến đá ong, soi bóng hàng tre, nuôi dưỡng ruộng rau xà lách xoong xanh mướt – một bức tranh vừa bình dị, vừa thiêng liêng, in đậm dấu ấn của người Chăm xưa trong đời sống hôm nay.

Lịch sử & Kiến trúc

Đặt chân đến Gio An, khó ai có thể ngờ rằng những giếng nước mát lành ta đang soi bóng đã có tuổi đời từ 1.500 – 2.000 năm. Một số tư liệu còn cho rằng hệ thống giếng có thể xuất hiện từ thời tiền – sơ sử, kéo dài tới 5.000 năm trước, gắn với những bước chân đầu tiên của cư dân Chămpa trên dải đất miền Trung đầy nắng gió. Điều chắc chắn là, đây không chỉ là những “cái giếng” đơn thuần, mà là một công trình thủy lợi cổ đại hiếm có của Việt Nam.

Khác với kiểu đào giếng thẳng đứng mà chúng ta thường thấy, người Chăm đã khéo léo tận dụng mạch nước lộ thiên ở chân đồi bazan. Họ xếp đá ong thành từng bờ kè, tạo nên bể lắng để giữ nước trong, rồi dẫn nước qua những chiếc máng hẹp bằng đá tròn xếp khít. Cách làm ấy khiến nước chảy ra tự nhiên, êm đềm quanh năm, hè thì mát, đông lại ấm, và quan trọng nhất – chưa bao giờ cạn kiệt, dẫu cho nắng gắt miền Trung có gay gắt đến đâu.

Giếng cổ Gio An vì thế được ví như một “bảo tàng thủy lợi ngoài trời” còn sống. Mỗi giếng vừa có cấu trúc riêng – từ những giếng đơn giản phục vụ sinh hoạt, cho tới giếng phức hợp với đầy đủ bể lắng, máng dẫn, hồ chứa – vừa phản ánh sự thích nghi tuyệt vời với địa hình trung du. Chính nhờ đó mà cư dân nơi đây không chỉ có nguồn nước ổn định cho ăn uống, sinh hoạt, mà còn phát triển nông nghiệp, đặc biệt là rau xà lách xoong – một loại rau chỉ sống được trong môi trường nước sạch và mát.

Trải qua hàng nghìn năm, hệ thống giếng vẫn vận hành bền bỉ, như một minh chứng sống động cho trí tuệ bản địa và sự hòa hợp của con người với thiên nhiên. Giá trị ấy đã được ghi nhận:

Năm 2001, giếng cổ Gio An chính thức được công nhận là Di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia.

Năm 2019, tỉnh Quảng Trị tiếp tục đề nghị đưa vào danh mục Di tích quốc gia đặc biệt, khẳng định tầm vóc và ý nghĩa lớn lao của công trình này trong kho tàng di sản văn hóa Việt Nam.

Ngày nay, khi đứng trước những phiến đá ong xếp khéo léo, lắng nghe tiếng nước róc rách không ngừng, ta như được kết nối với những bàn tay xa xưa đã kiến tạo nên hệ thống giếng cổ. Đó không chỉ là một di tích, mà còn là “di sản nước” sống động, tiếp tục nuôi dưỡng con người và mảnh đất Gio An cho đến hôm nay.

Ý nghĩa văn hóa – tâm linh

Giếng cổ Gio An không chỉ đơn thuần là công trình thủy lợi cung cấp nguồn nước trong lành, mà còn là trái tim của đời sống cộng đồng. Nguồn nước từ giếng đã nuôi dưỡng những thửa ruộng rau xà lách xoong xanh mướt, chảy vào từng mái nhà, làm dịu khát trong những ngày nắng gắt, và trở thành điểm hẹn quen thuộc cho bao thế hệ dân làng. Ở đây, giếng không chỉ là nơi lấy nước – nó còn là không gian sinh hoạt chung, nơi người lớn trò chuyện, trẻ con nô đùa, và cũng là nơi gắn kết cộng đồng làng quê qua những nếp sống mộc mạc.Trong quan niệm dân gian, mỗi giếng làng đều mang hồn vía riêng. Người dân Gio An tin rằng giếng là “mắt ngọc” của làng, là nơi trú ngụ của thần nước – vị thần ban tặng sự sống và sự sung túc. Chính vì thế, việc tu bổ, nạo vét giếng không chỉ là công việc thường ngày, mà còn được coi như một nghi lễ mang tính tâm linh, thể hiện lòng biết ơn với tổ tiên và thiên nhiên.

Đi dọc những thôn làng Gio An, bạn sẽ bắt gặp nhiều giai thoại dân gian lưu truyền qua nhiều thế hệ. Người ta kể rằng, có một công chúa Chăm khi đi ngang qua vùng đất này gặp hạn hán, đã dùng gậy gõ xuống đất khiến mạch nước phun trào, tạo nên mắt nước đầu tiên cho dân làng. Cũng có câu chuyện khác về một đôi vợ chồng khai canh, sau khi qua đời, dân làng đã lập giếng để tưởng nhớ công lao của họ. Những câu chuyện ấy có thể chưa được ghi nhận trong sách vở, nhưng lại sống động trong ký ức cộng đồng, như một minh chứng rằng giếng là biểu tượng của lòng biết ơn và sự thiêng liêng.

Chính nhờ sự giao thoa giữa giá trị thủy lợi và tín ngưỡng, giếng cổ Gio An không chỉ là nơi “cho nước”, mà còn là chốn neo giữ tâm hồn. Người dân nơi đây vẫn thường nói: “Giữ giếng là giữ làng”. Câu nói mộc mạc ấy đã tóm gọn triết lý sống của bao thế hệ: bảo vệ giếng tức là bảo vệ nguồn sống, bảo vệ ký ức, và gìn giữ một phần hồn cốt của quê hương.

Trải nghiệm dành cho du khách

Đến với Gio An, du khách sẽ không chỉ đứng ngắm một di tích khô cứng, mà thật sự được chạm vào một “dòng chảy sống” đã kéo dài hàng ngàn năm.

Điều thú vị là bạn còn có thể tận mắt quan sát kỹ thuật dẫn nước cổ xưa: từ bể lắng, máng đá, đến những đoạn kè ong ôm lấy dòng chảy. Mọi thứ được sắp đặt tự nhiên, giản dị nhưng tinh tế đến mức khiến ta ngỡ ngàng trước trí tuệ của người Chăm xưa.

Không chỉ có cảnh quan, Gio An còn níu chân du khách bằng ẩm thực dân dã. Rau xà lách xoong – loại rau “khó tính” chỉ mọc trong nguồn nước sạch – chính là món quà đặc sản nơi đây. Thưởng thức một đĩa rau xanh mướt, chấm cùng chút mắm nêm cay nồng, bạn sẽ thấy được vị thanh mát, giòn rụm của rau hòa cùng hương đậm đà của biển cả miền Trung – một sự kết hợp giản dị nhưng đậm tình quê.

Thời điểm lý tưởng để ghé thăm là từ cuối thu đến cuối xuân. Khi ấy, ruộng rau xà lách xoong phủ xanh khắp chân đồi, phản chiếu ánh nắng vàng như một bức tranh thủy mặc sống động.

Buổi sáng: tham quan cụm giếng Hảo Sơn – An Nha. Đây là lúc ánh sáng sớm phản chiếu trên mặt nước trong veo, đẹp như gương soi.

Buổi trưa: dừng chân bên giếng Ông và giếng Bà. Ngồi nghỉ dưới bóng cây, lắng nghe tiếng trẻ nhỏ vui đùa dưới nước, bạn sẽ cảm nhận rõ hơn giếng không chỉ là di tích mà còn là sân chơi cộng đồng

Buổi chiều: ghé giếng Máng, nơi dòng nước đổ về ruộng rau. Khi mặt trời dần lặn, ánh hoàng hôn nhuộm vàng lên những phiến đá ong, tạo nên một khung cảnh lãng mạn, rất hợp để khép lại hành trình trong sự bình yên.

Điểm đến gần kề

Thành cổ Quảng Trị: cách Gio An khoảng 15 km, nơi ghi dấu những năm tháng khốc liệt của cuộc chiến tranh vệ quốc. Dạo bước giữa không gian xanh rợp bóng cây, lắng nghe tiếng chuông ngân, bạn sẽ cảm nhận được sự thiêng liêng và giá trị của hòa bình hôm nay.

Địa đạo Vịnh Mốc: nằm ven biển Vĩnh Linh, cách khoảng 30 km. Đây là công trình ngầm độc đáo, nơi người dân từng sống và chiến đấu ngay dưới lòng đất suốt những năm tháng chiến tranh. Khám phá địa đạo, du khách sẽ hiểu rõ hơn về sức mạnh kiên cường và sáng tạo của con người Quảng Trị.

Biển Cửa Tùng –  Cửa Việt: nếu bạn muốn đổi gió, chỉ cần khoảng một giờ di chuyển là có thể chạm đến bờ cát trắng mịn trải dài, làn nước trong xanh mát rượi. Đây là lựa chọn lý tưởng để kết hợp vừa tìm hiểu di sản văn hóa, vừa thư giãn bên biển.

Nhà thờ La Vang: cách Gio An chưa đầy 20 km, là trung tâm hành hương quan trọng của cộng đồng Công giáo Việt Nam. Không gian linh thiêng, kiến trúc cổ kính xen lẫn màu xanh của những hàng cây tạo nên cảm giác bình yên và tĩnh tại.

Thông tin liên hệ:

Công ty Du lịch và Tư vấn Phong Nha Việt

📍 Địa chỉ: 46 Bà Triệu,  Đồng Hới, Quảng Trị
📞 Điện thoại: 0911 367 789
📧 Email: phongnha.vie@gmail.com
🌐 Website: https://phongnhaviet.com

Đăng ký TẠI ĐÂY