Hiền Lương - Bến Hải: Đôi bờ chung một

Tháng Tư. Nắng như rót dài trên dải đất miền Trung đủ làm vỡ òa những ký ức về một thời đạn, bom. Tôi đứng bên dòng sông Bến Hải – nơi từng là ranh giới tàn nhẫn chia cắt đất nước 21 năm ròng rã. Nơi đây, từng giọt nước cũng  mang trong mình dư vang của tiếng súng, tiếng khóc, và khát vọng đoàn tụ.

Sông Bến Hải hiền hòa chảy tưởng như chưa từng chứng kiến một thời lịch sử dằng dặc đau thương. Nhưng chỉ cần đứng lặng một lúc, bạn sẽ cảm được: ở đây, từng thước đất, từng làn gió đều chất chứa những lớp trầm tích ký ức không thể gọi tên.

Năm 1954, sau Hiệp định Genève, sông Bến Hải bỗng trở thành giới tuyến quân sự tạm thời, chia đôi đất nước ở vĩ tuyến 17. Và Bến Hải biến thành vết cắt sống sượng giữa hai miền, nơi tình thân bị phân ly, nơi người ta phải đứng bên này gọi vọng sang bên kia trong bất lực.

Cầu Hiền Lương - Sông Bến Hải những ngày đất nước chia đôi. Ảnh: Tư liệu

Có thể nói Hiệp định Genève  là lằn ranh tạm thời hóa thành vết cắt lịch sử

Hiệp định Genève được ký ngày 20/7/1954, sau chiến thắng Điện Biên Phủ, đánh dấu sự chấm dứt Chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất giữa Pháp và lực lượng kháng chiến Việt Minh. Trên bàn cờ quốc tế thời Chiến tranh Lạnh, các cường quốc – Mỹ, Liên Xô, Trung Quốc, Anh, Pháp – cùng đại diện các nước Đông Dương đã đạt được một thỏa thuận mong manh: chấm dứt chiến sự, tạm thời chia đôi Việt Nam ở vĩ tuyến 17, chờ một cuộc tổng tuyển cử sau hai năm để thống nhất đất nước.

Thỏa thuận ấy chỉ là một cam kết không trọn vẹn. Nó không có cơ chế thực thi hữu hiệu, không được tất cả các bên ký (Mỹ từ chối), và được thiết lập vội vàng trong chưa đầy ba tháng. Đó là sự nhân nhượng chính trị giữa các siêu cường hơn là một chiến thắng trọn vẹn của công lý.

Trên thực địa, vĩ tuyến 17 và sông Bến Hải trở thành biểu tượng xé lòng. Một đường ranh tưởng tạm thời lại trở thành vết cắt kéo dài suốt 21 năm. Những điều khoản như tổng tuyển cử năm 1956 đã không bao giờ diễn ra. Thay vào đó là chiến tuyến ý thức hệ, là chia ly gia đình, là những năm tháng máu lửa.

Tại miền Nam, Mỹ hậu thuẫn chính quyền Ngô Đình Diệm, từ chối hiệp thương bầu cử, đặt nền móng cho một quốc gia đối lập – Việt Nam Cộng hòa. Ở miền Bắc, Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, chuẩn bị cho một cuộc kháng chiến mới khi hiệp định bị phá vỡ.

Từ đó, lịch sử Việt Nam rẽ sang chương khốc liệt: chiến tranh Việt Nam bùng nổ, kéo dài hai thập niên, đẩy đất nước vào một vòng xoáy mới của máu, nước mắt và hy sinh.

Hiệp định Genève, xét đến cùng, là một thời cơ cho hòa bình đã bị bỏ lỡ. Nó không chỉ đánh dấu sự kết thúc của một cuộc chiến mà còn mở ra một cuộc chiến khác – dữ dội hơn, toàn diện hơn, và để lại nhiều hậu quả hơn. Những tính toán địa chính trị của các cường quốc đã đặt lợi ích chiến lược lên trên quyền tự quyết của người Việt. Dân tộc Việt Nam trở thành nạn nhân của một cuộc mặc cả giữa các thế lực lớn trong trật tự toàn cầu.

Bài học từ Genève là bài học về sự mong manh của hòa bình khi nó không được xây trên nền tảng công bằng và thiện chí. Là bài học về những cái giá phải trả khi vận mệnh một dân tộc bị quyết định bởi bàn tay ngoại quốc. Và cũng là lời nhắc nhở cho hậu thế: không có hòa bình nào là vĩnh viễn nếu nó không được gìn giữ bằng bản lĩnh, tự lực và sự đồng thuận của chính những người mang dòng máu của đất nước ấy.

Biên kia bờ giới tuyến. Ảnh: Tư liệu

Một cây cầu, một vạch sơn – hai nửa đất nước

Trên cầu Hiền Lương, dài 178 mét,  ngay chính giữa người ta sơn một vạch trắng rộng đúng 1 cm – chỉ vỏn vẹn một phân. Nhưng nó đủ để phân chia không gian, số phận và cả tương lai của hàng triệu con người. Một phân ấy, đã khiến biết bao người mẹ không được nhìn mặt con, bao người vợ ôm khăn góa bụa, và bao đứa trẻ lớn lên trong câu hỏi "Cha con là ai, ở đâu?".

Tôi dạo bước trên cây cầu ấy, tay lướt nhẹ qua lan can cũ kỹ như đang chạm vào chính những mảnh ký ức đau thương. Những câu chuyện tưởng như chỉ có trong tiểu thuyết chiến tranh lại từng diễn ra nơi đây, khốc liệt nhưng đầy bi tráng.

Một cây cầu, một vạch sơn – hai nửa của một đất nước. Ảnh: Tư liệu

Những cuộc chiến không tiếng súng đôi bờ giới tuyến

Cầu Hiền Lương từng là sân khấu của những cuộc “chiến tranh tâm lý” kỳ lạ nhất lịch sử. Từ năm 1956 đến 1967, hai bên thi nhau dựng cột cờ cao nhất có thể. Cột cờ phía Bắc từng cao đến 38,6 mét, lá cờ rộng 134 mét vuông – như một cách để khẳng định: dù chia cắt, ý chí thống nhất không bao giờ lùi bước.

Rồi là “cuộc chiến sơn màu” – nơi mỗi bên liên tục thay màu sơn trên nửa cầu về phía mình. Miền Bắc với mong muốn đưa non sông về một mối đã đồng nhất màu sơn. Cứ như vậy, suốt gần 5 năm, cây cầu trở thành bảng màu không ai muốn sơn nhưng buộc phải sơn.

Thứ âm thanh cuối cùng là “chọi loa”. Từ năm 1954 đến 1965, hệ thống loa phóng thanh hai bên liên tục phát thông điệp, lời kêu gọi, bài hát… Mỗi ngày hàng chục giờ đồng hồ. Đứng trước dàn loa cũ kỹ trưng bày, tôi nghe như vẫn còn vang vọng tiếng hát, tiếng nói, tiếng kêu gọi hòa bình của một thời không thể quên.

Khát vọng thống nhất – Ngày đất nước liền một dải

Bên bờ cầu Hiền Lương có một tượng đài mang tên "Khát vọng thống nhất": một người mẹ ôm con, ánh mắt dõi về phương Bắc, mắt thẳm như chờ đợi cả một đời. Tôi lặng người trước ánh mắt ấy – ánh mắt của bao bà mẹ Việt Nam, những người không cần vĩ đại để trở thành bất tử.

Tôi chợt nhớ đến câu thơ:
“Cách một dòng sông mà đó thương đây nhớ

Chung một nhịp cầu mà duyên nợ cách xa.”

Non sông về một mối. Ảnh: Tư liệu

Và rồi, ngày 30 tháng 4 năm 1975 – ngày lá cờ đỏ sao vàng tung bay đôi bờ Bến Hải - Hiền Lương – mọi chia cắt được xóa nhòa. Sông Bến Hải không còn là giới tuyến. Cầu Hiền Lương không còn là biên giới. Hai bờ nối lại, không chỉ bằng bê tông thép, mà bằng máu xương, bằng nước mắt, và bằng khát vọng trường tồn của một dân tộc chưa bao giờ chịu cúi đầu.

Khi bước xuống khỏi cây cầu lịch sử ấy, tôi biết mình vừa đi qua không chỉ một địa danh, mà là một chương sống động của lịch sử. Một chương viết bằng máu, bằng khát vọng hòa bình, và bằng trái tim của triệu người Việt Nam yêu nước.

Hiền Lương