Kinh nghiệm nhận dạng cây có độc khi tham quan rừng nhiệt đới

Rừng nhiệt đới nơi tiềm ẩn các loài cây độc

Trong hệ sinh thái rừng nhiệt đới, các loài thực vật giữ vai trò quan trọng không chỉ trong cân bằng sinh thái mà còn trong đời sống cộng đồng bản địa. Tuy nhiên, bên cạnh những loài cây cho quả ăn được, cung cấp gỗ, hay có giá trị dược liệu, tồn tại nhiều loài chứa độc tố tự nhiên với tác động nguy hiểm đến sức khỏe con người. Chúng thường phát triển cơ chế phòng vệ dưới dạng nhựa độc, lông gai, hoặc các hợp chất alkaloid, glycoside nằm trong lá, thân, quả và hạt. Những cơ chế này giúp cây chống lại thú ăn lá, côn trùng, nhưng đồng thời lại trở thành mối đe dọa cho người đi rừng. Thực tế khảo sát tại nhiều khu vực như Phong Nha – Kẻ Bàng, Tây Bắc hay miền Trung Việt Nam cho thấy các loài như cây han (Dendrocnide urentissima), lá ngón (Gelsemium elegans), mã tiền (Strychnos nux-vomica), cây sơn (Toxicodendron succedaneum), và hồng trâu (Capparis versicolor) đều phân bố tự nhiên và có thể bắt gặp khi trekking. Hình thái bên ngoài của chúng đôi khi đẹp và bắt mắt, khiến khách tham quan dễ nhầm lẫn với cây ăn được. Ngộ độc xảy ra không ít, từ mức độ nhẹ như bỏng rát, ngứa ngáy ngoài da, cho đến nặng hơn là suy hô hấp, tổn thương gan thận hoặc ngừng tim. Do đó, việc nhận diện chính xác, hiểu về sinh cảnh ưa thích của các loài cây độc và trang bị kiến thức xử trí ban đầu khi tiếp xúc là yếu tố bắt buộc để đảm bảo an toàn trong mọi chuyến trải nghiệm rừng.

Nhận dạng một số cây độc trong rừng nhiệt đới

Cây Han (Dendrocnide spp., họ Tầm ma – Urticaceae)

Trong rừng rừng nhiệt đới, han thường mọc thành bụi dưới tán rừng rậm. Thân cây cao 1–5 m, cành non phủ chi chít lông kim rất nhỏ. Lá han đơn, mọc so le, phiến to hình tim hoặc bầu dục rộng, mép có răng cưa đều. Mặt dưới lá có lông gai chứa độc tố, chỉ cần chạm nhẹ cũng gây bỏng rát, ngứa ngáy và sưng đỏ. Hoa han nhỏ màu trắng xanh, mọc thành cụm xim ở nách lá, ít người để ý. Quả han bé, không nổi bật. Dấu hiệu dễ nhận dạng nhất chính là lá lớn, mép răng cưa, phủ lông mịn nhìn bằng mắt thường.

Cây là han

Cây Lá Ngón (Gelsemium elegans, họ Mã tiền – Loganiaceae)

Loài này thường leo bám vào các bụi cây ven đường mòn miền núi phía Bắc. Thân mềm nhưng hóa gỗ, bò quấn quanh cây khác. Lá mọc đối, phiến lá hình mũi mác, đầu nhọn, mặt trên xanh bóng, gân chính nổi rõ. Vào mùa hoa, rất dễ nhận ra với những chùm hoa màu vàng tươi, hình ống, tập trung ở đầu cành. Quả là nang thon dài, chứa nhiều hạt dẹt. Toàn cây đều độc, đặc biệt là lá và rễ. Người đi rừng có thể nhớ đặc điểm lá mọc đối, bóng, hoa vàng rực để nhận diện.

Cây là ngón

Cây Mã Tiền (Strychnos nux-vomica, họ Mã tiền – Loganiaceae)

Thường gặp ở rừng thứ sinh trung du, ven đồi đất đỏ. Đây là cây gỗ nhỏ, cao khoảng 10–15 m, vỏ thân xám. Lá mọc đối, hình trứng gần tròn, đặc biệt có gân lá tỏa từ cuống ra như nan quạt – đặc điểm dễ nhận biết. Hoa nhỏ màu trắng xanh, mọc thành chùm ở nách lá. Quả hình cầu, khi chín màu vàng cam rất bắt mắt. Bên trong quả chứa hạt dẹt, cứng, màu nâu xám, chính là phần cực độc với alkaloid strychnine. Nếu thấy quả tròn, vàng cam, đừng nhặt thử – hãy để yên.

Cây mã tiền

Cây Sơn - (Toxicodendron succedaneum, họ Đào lộn hột - Anacardiaceae)

Cây gỗ trung bình, cao tới 15–20 m, phân bố ở các đồi trung du, nơi đất khô thoát nước. Lá kép lông chim, mọc so le, gồm nhiều chét hình bầu dục hoặc thuôn dài, mép nguyên, mặt lá xanh bóng. Khi bẻ cành hay lá sẽ thấy nhựa trắng sữa – đây chính là tác nhân gây viêm da, phồng rộp. Hoa nhỏ màu vàng lục, mọc thành chùm. Quả là hạch nhỏ, hình cầu, khi chín vàng nâu. Người đi rừng nên tránh bất cứ cây nào có lá kép, nhựa trắng vì nguy cơ dị ứng cao.

Cây sơn

Hồng Trâu - (Capparis versicolor Griff., thuộc họ Màn màn -Capparaceae)

 là một loài dây leo mọc dại phổ biến trong rừng thứ sinh vùng núi đá. Trong dân gian, cây còn được biết đến với nhiều tên khác nhau như cây Rom, cây Mề gà, cây Khua mật, cây Móc quạ ở Thái Nguyên, hay chi pản sloa ở Cao Bằng, thậm chí có nơi gọi là cây gai xanh. Thân cây có vỏ màu xanh nhạt, mang nhiều gai cứng và nhọn, giúp cây leo bám và tự vệ. Lá của hồng trâu khá lớn, dài khoảng 11–12 cm, gần bằng hai ngón tay người lớn, phiến lá xanh đậm, cứng giòn và nhẵn bóng, không có lông. Quả hình tròn, kích cỡ tương đương quả trứng gà, vỏ ngoài nhẵn mượt. Khi non, quả có màu xanh nhạt và cứng, đến khi chín thì chuyển sang màu tím, hơi mềm, trông bắt mắt. Bên trong, quả có cùi màu trắng đục, mềm và nhiều nước; mỗi quả chứa từ 4–12 hạt, kích thước to bằng hạt ngô, hơi dẹt và có màu tím. Loài này phân bố rải rác ở các khu rừng thứ sinh núi đá vôi, thảm cây bụi hoặc ven rừng, thường xuất hiện ở độ cao từ 100–1000 m. Các tỉnh đã ghi nhận sự hiện diện của hồng trâu bao gồm Lào Cai, Hà Giang, Tuyên Quang, Vĩnh Phúc, Nghệ An và Khánh Hòa. Đáng chú ý, trong nhân hạt chứa nhiều alkaloid như Stachydrine, Cadabicine, Capparispine, Capparisine… có độc tính mạnh, tác động trực tiếp đến tế bào cơ tim và có thể gây phù phổi cấp nếu ăn phải hạt hoặc nhiều quả chín. Vì vậy, mặc dù có hình thức bắt mắt, hồng trâu là loài thực vật cần tuyệt đối tránh khi đi rừng.

Hồng trâu

Cà độc dược - ( Datura metel L., họ Cà -Solanaceae)

là một loài cây thảo độc mọc phổ biến ở Việt Nam, thường thấy ở ven đường, bãi đất hoang hay quanh vườn. Cây cao từ nửa mét đến hơn hai mét, thân xanh hoặc tím, rỗng ruột và có mùi hăng. Lá mọc so le, bản rộng hình trứng, màu xanh đậm, gân nổi rõ và khi vò có mùi hắc khó chịu. Điểm dễ nhận biết nhất là hoa lớn, đơn độc ở nách lá, hình phễu dài, loe rộng ở đầu, thường có màu trắng hoặc tím viền trắng, tỏa hương thơm nhẹ vào buổi chiều tối. Quả cà độc dược hình cầu, vỏ dày phủ gai nhọn, khi già tự nứt làm bốn mảnh, bên trong chứa nhiều hạt nhỏ màu nâu nhạt hình thận. Toàn cây đều có độc, đặc biệt là hạt và lá chứa các alkaloid như atropin, scopolamin, hyoscyamin. Những chất này có thể gây khô miệng, tim đập nhanh, rối loạn thần kinh, mê sảng và tử vong nếu dùng liều cao. Chính vì thế, mặc dù từng được dùng trong y học cổ truyền với liều lượng rất nhỏ để giảm đau hay an thần, cà độc dược vẫn được xếp vào nhóm cây nguy hiểm cần cảnh giác. Với người đi rừng hay khách du lịch, chỉ cần quan sát thấy cây thân thảo cao, lá to xanh đậm, hoa phễu trắng hoặc tím và quả tròn có gai là nên tránh xa, tuyệt đối không nếm thử bất kỳ bộ phận nào của cây này.

Cà độc dược

Làm gì khi tiếp xúc với loài cây độc

Nếu chẳng may chạm phải hay ăn nhầm, điều quan trọng là bình tĩnh xử lý:

• Với cây gây ngứa rát ngoài da: không chà xát, dùng băng keo gỡ lông tơ, sau đó rửa kỹ bằng xà phòng và nước sạch.
• Với nhựa cây dính da: lau bỏ nhựa trước bằng khăn khô, rồi mới rửa bằng nước.
• Nếu ăn nhầm quả hoặc lá: gây nôn (nếu còn tỉnh), uống than hoạt tính nếu có, rồi đưa ngay đến cơ sở y tế gần nhất.
• Luôn nhớ: không tự ý thử hay nếm bất cứ quả hay lá lạ nào trong rừng.

Đừng quên khi đi trải nghiệm trong rừng

Khi bước chân vào rừng, sự háo hức trước thiên nhiên dễ khiến chúng ta quên đi những nguy cơ tiềm ẩn. Với vai trò người quan sát thực địa, tôi nhận thấy rằng thái độ khoa học và tỉnh táo sẽ quyết định một chuyến đi an toàn. Đừng để màu sắc bắt mắt của quả hồng trâu chín, hay vẻ đẹp rực rỡ của hoa lá ngón đánh lừa cảm giác hiếu kỳ. Hãy tập thói quen quan sát hình thái: lá mọc đối hay so le, phiến lá có lông hay nhẵn, quả có nhiều hạt hay chỉ một hạt, và sinh cảnh mọc ở rừng ẩm tối hay ven đồi sáng. Những chi tiết này sẽ giúp bạn phân biệt cây ăn được và cây độc một cách khoa học. Nếu vô tình tiếp xúc, hãy xử lý nhanh bằng cách rửa sạch, tránh chà xát, và tìm đến cơ sở y tế nếu có biểu hiện bất thường. Với khách đi trekking, điều quan trọng là tuân thủ nguyên tắc “ngắm nhìn bằng mắt, không thử nếm, không bẻ lá quả lạ”. Trải nghiệm rừng nên là sự hòa mình có kiểm soát, để bạn vừa cảm nhận được vẻ đẹp kỳ vĩ của tự nhiên, vừa giữ được sự an toàn cho chính mình và đồng đội. Khi trang bị đủ kiến thức và kỹ năng nhận diện, mỗi chuyến đi không chỉ là một hành trình phiêu lưu mà còn là một trải nghiệm khoa học sống động.

Phong Nha Việt