Bơi đua Lệ Thủy – Ngày hội trên sông Kiến Giang

Lệ Thủy, mảnh đất giàu truyền thống văn hóa, được mệnh danh là “quê hương của những dòng hò khoan, những bãi ngô lúa xanh ngát và những khúc sông hiền hòa”. Nơi đây không chỉ nổi tiếng bởi cảnh sắc thanh bình của vùng đồng bằng ven biển Quảng Bình, mà còn bởi một lễ hội đặc biệt đã ăn sâu vào tâm thức người dân: lễ hội bơi, đua thuyền trên sông Kiến Giang.

Mỗi dịp 2/9 – ngày Quốc khánh, hàng vạn người dân từ khắp nơi lại nô nức trở về quê hương, cùng nhau sống trong bầu không khí hội hè rộn ràng, nơi mà tiếng trống thúc vang lên hòa với nhịp mái chèo rẽ nước. Hình ảnh hàng chục chiếc thuyền nối đuôi nhau lao vun vút trên dòng Kiến Giang không chỉ là một cuộc thi tài thể lực, mà còn là một ngày hội đoàn tụ, một biểu tượng văn hóa đặc sắc của Quảng Bình.

Năm 2019, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ghi danh Lễ hội bơi, đua thuyền trên sông Kiến Giang là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là sự khẳng định giá trị văn hóa – lịch sử – xã hội sâu sắc của lễ hội, đồng thời mở ra cơ hội để quảng bá rộng rãi hơn truyền thống tốt đẹp của người dân Lệ Thủy đến bạn bè trong và ngoài nước.

Dấu tích từ nông nghiệp và truyền thống quê hương

Theo các cụ cao niên trong vùng, lễ hội bơi, đua thuyền bắt nguồn từ chính điều kiện tự nhiên và đời sống nông nghiệp. Con sông Kiến Giang chảy qua vùng đất Lệ Thủy không chỉ là nguồn nước tưới mát cho những cánh đồng lúa trù phú, mà còn là huyết mạch giao thương và là “dòng sông văn hóa” nuôi dưỡng tâm hồn bao thế hệ.

Từ xa xưa, mỗi độ tháng Tám, khi mùa mưa về, nước sông dâng đầy phù sa, người dân lại tổ chức những cuộc bơi, đua thuyền vừa để rèn luyện sức khỏe, vừa để tạ ơn thần sông, cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Ban đầu, đây chỉ là những cuộc vui của làng, sau lan dần ra cả tổng, cả huyện, trở thành một lễ hội lớn được chờ đợi nhất trong năm.

Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, nhân dân Lệ Thủy quyết định tổ chức cuộc bơi đua thuyền vào ngày 2/9/1946 để mừng độc lập. Từ đó, lễ hội chính thức gắn liền với ngày Quốc khánh và trở thành thông lệ thường niên.

Điểm đặc biệt của lễ hội Lệ Thủy so với nhiều nơi khác là: thay vì dựa vào lịch nông nghiệp hay các ngày lễ hội làng truyền thống, lễ hội bơi đua thuyền ở đây gắn trực tiếp với ngày Tết Độc lập của cả nước. Vì vậy, lễ hội vừa mang tính tín ngưỡng dân gian, vừa mang màu sắc lịch sử – chính trị rõ nét, khơi dậy lòng yêu nước và niềm tự hào dân tộc.

Lễ hội bơi, đua thuyền đã đi vào ca dao, trở thành “lời hẹn ước” trong tâm thức cộng đồng:

“Dù ai đi ngược về xuôi
Mùng Hai tháng Chín cũng về hội quê.”

Câu ca mộc mạc nhưng chứa đựng bao tình cảm, để rồi mỗi độ thu sang, những người con Lệ Thủy dù đi xa ngàn dặm vẫn đau đáu tìm về dòng Kiến Giang, nơi ký ức tuổi thơ hòa quyện cùng tiếng trống hội rộn rã.

Nét khác biệt của đua bơi Lệ thủy

Nếu như nhiều lễ hội đua ghe, đua thuyền ở miền Trung và miền Nam thường gắn với các dịp rằm tháng Bảy, tháng Tám âm lịch hay các ngày hội làng, thì lễ hội Lệ Thủy lại diễn ra đúng ngày 2/9 dương lịch. Đây là một sự trùng hợp ý nghĩa: ngày Quốc khánh của cả dân tộc cũng là ngày hội lớn nhất của quê hương Lệ Thủy.

Người Lệ Thủy không gọi là “đua thuyền” chung chung mà phân biệt rõ: Đò bơi dành cho nam, các tay chèo ngồi, dùng mái chèo ngắn để “chầm” nhịp nhàng. Đò đua dành cho nữ, các tay chèo đứng, sử dụng mái chèo dài hơn, động tác mạnh mẽ nhưng uyển chuyển. Sự phân biệt này tạo nên nét độc đáo hiếm có, vừa thể hiện tính bình đẳng giới, vừa mang tính biểu diễn nghệ thuật.

Kỹ thuật làm thuyền bơi, đua ở Lệ Thủy là một nghề thủ công truyền thống tinh xảo, đòi hỏi sự am hiểu về sông nước và kinh nghiệm nhiều đời. Người thợ chọn những loại gỗ nhẹ, bền và dẻo để đóng thân thuyền dài từ 18 đến hơn 20 mét, mạn thuyền hẹp, đáy thon nhằm giảm lực cản khi lướt sóng. Các mảnh gỗ được ghép bằng kỹ thuật mộng và chốt gỗ, kết hợp đinh tre để vừa chắc chắn vừa giữ cho thân thuyền có độ “thở”, không bị nứt khi gặp mưa nắng. Mạn thuyền uốn cong theo dáng “lưng rồng” giúp nước tạt sang hai bên, làm thuyền lao nhanh và ổn định. Đò bơi dành cho nam thường dài và rộng hơn, chứa nhiều trai bơi ngồi với chầm bơi ngắn, trong khi đò đua dành cho nữ được đóng nhỏ và gọn, người chèo đứng với mái chèo dài, động tác mạnh mẽ và dẻo dai. Tất cả đều được hoàn thiện bằng bàn tay khéo léo của những người thợ làng, kết tinh thành sản phẩm không chỉ để thi đấu mà còn là niềm tự hào và biểu tượng văn hóa của cả cộng đồng.

Đường đua trên sông Kiến Giang được coi là dài và khắc nghiệt bậc nhất trong các lễ hội bơi đua ở Việt Nam: Nam đường đua khoảng 24 km; Nữ đường đua khoảng 15 km. Các đoạn cua gắt, khúc sông hẹp, dòng chảy xiết khiến cuộc đua không chỉ đòi hỏi sức khỏe dẻo dai, mà còn yêu cầu kỹ thuật khéo léo và sự phối hợp đồng đội ăn ý.

Lễ hội không chỉ có người dân địa phương tham gia mà còn thu hút hàng vạn du khách. Hai bên bờ Kiến Giang ken đặc người xem, cờ hoa rợp trời. Nhiều năm gần đây, lễ hội còn được truyền hình trực tiếp trên sóng quốc gia, trở thành sự kiện văn hóa được cả nước theo dõi.

Đậm đà bản sắc Lễ hội

Lễ hội bơi đua thuyền là dịp để rèn luyện thể lực, ý chí và tinh thần thượng võ. Những chàng trai, cô gái Lệ Thủy từ nhỏ đã quen sông nước, khi trưởng thành được tôi luyện qua từng mùa đua để rồi tỏa sáng trong ngày hội lớn.

Đây là lễ hội quy mô toàn huyện, nơi mọi làng xã đều có đội tham gia. Quá trình chuẩn bị từ đóng thuyền, tập luyện, kêu gọi tài trợ… đều huy động sức mạnh của cả cộng đồng. Vì thế, lễ hội trở thành chất keo gắn kết tình làng nghĩa xóm, tinh thần đoàn kết đồng lòng.

Lễ hội gắn liền với ngày Quốc khánh, vì vậy còn mang ý nghĩa tưởng nhớ lịch sử, khơi dậy lòng yêu nước, nhắc nhở thế hệ trẻ về giá trị của độc lập, tự do. Đặc biệt, quê hương Lệ Thủy cũng là quê Đại tướng Võ Nguyên Giáp, do đó lễ hội càng thêm phần thiêng liêng.

Ngày nay, lễ hội bơi đua thuyền đã trở thành “thương hiệu du lịch” của Quảng Bình. Hình ảnh hàng chục chiếc thuyền rẽ sóng trong tiếng trống thúc, tiếng reo hò cổ vũ tạo nên một bức tranh lễ hội sông nước giàu bản sắc, hấp dẫn du khách trong và ngoài nước.

Bảo tồn văn hóa Lễ hội đua - bơi

Năm 2019, Bộ VHTTDL đã công nhận Lễ hội bơi, đua thuyền Lệ Thủy là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là cơ sở quan trọng để bảo tồn, truyền dạy và quảng bá lễ hội một cách bài bản, khoa học.

Các làng ven sông duy trì đội thuyền trẻ, truyền dạy kỹ thuật chèo cho thế hệ kế cận. Nhiều trường học ở Lệ Thủy cũng đưa kiến thức về lễ hội vào các hoạt động ngoại khóa, giúp học sinh sớm hiểu và yêu di sản quê hương.

Ban tổ chức mỗi năm đều xây dựng phương án đảm bảo an toàn đường đua, cứu hộ cứu nạn, đồng thời vận động người dân giữ gìn vệ sinh môi trường, không xả rác xuống sông trong suốt mùa hội.

Nhiều hoạt động truyền thông, livestream, phim tài liệu đã được thực hiện để quảng bá lễ hội. Việc số hóa tư liệu, lưu trữ hình ảnh, ký ức của các nhân chứng sẽ là nền tảng quý giá cho nghiên cứu và giáo dục.

Trong tuần lễ diễn ra bơi đua, nhiều tour du lịch được xây dựng kết hợp tham quan Nhà lưu niệm Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Chùa Hoằng Phúc, làng nghề truyền thống… tạo nên chuỗi sản phẩm du lịch – văn hóa – trải nghiệm hấp dẫn.

Bơi đua Lệ Thủy trên sông Kiến Giang không chỉ là một lễ hội thể thao đơn thuần, mà còn là biểu tượng văn hóa – lịch sử – cộng đồng của Quảng Bình. Trải qua hàng chục năm, lễ hội đã trở thành “ngày hội trở về” của người con Lệ Thủy, là niềm tự hào của mảnh đất anh hùng, đồng thời là sản phẩm du lịch độc đáo góp phần quảng bá hình ảnh quê hương đến bạn bè quốc tế.

Giữ gìn và phát huy lễ hội bơi đua thuyền không chỉ là trách nhiệm của chính quyền và nhân dân Lệ Thủy, mà còn là sự chung tay của cả cộng đồng, để những nhịp trống hội, những mái chèo rẽ sóng Kiến Giang mãi ngân vang, truyền lại cho muôn đời sau.

Tuệ Minh