1. Giới thiệu

Tôi còn nhớ một buổi sáng, bác gọi tôi uống cà phê nói về bản thảo Bác đang chỉnh sửa – Bác Võ Văn Ấp, có bí danh là Hùng Sơn khi hoạt động cách mạng. Bác là đồng chủ biên của cuốn sách Đường Hồ Chí Minh qua Bình-Trị-Thiên (Nhà xuất bản Quân đội Nhân dân, năm 1992), và cũng là một người trong cuộc – người đã sống, chiến đấu, ghi chép và lưu giữ lại những điều tưởng như đã lùi vào quá khứ.

Đường Hồ Chí Minh trên bộ, hay còn gọi là tuyến đường Trường Sơn, không chỉ là một công trình giao thông mà còn là một biểu tượng huyền thoại trong lịch sử kháng chiến chống Mỹ của dân tộc Việt Nam. Trên cung đường ấy, đoạn đi qua ba tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên Huế – vùng đất từng được hợp nhất gọi là Bình Trị Thiên – mang ý nghĩa đặc biệt: vừa là bản lề chiến lược, vừa là trung tâm tiếp vận then chốt, đồng thời là nơi hứng chịu ác liệt nhất của bom đạn kẻ thù.

Đoạn đường này không chỉ mang giá trị về mặt quân sự mà còn là nơi ghi dấu những hy sinh âm thầm của hàng vạn chiến sĩ, dân công, thanh niên xung phong và người dân địa phương. Nơi ấy, từng hạt bụi, từng vệt bánh xe, từng mái lán giữa rừng già đều thấm đẫm ký ức chiến tranh và tinh thần bất khuất. Ngày nay, cuộc chiến đã lùi xa 50 năm nhưng là 28 điểm di tích lớn nhỏ được xác lập, trải dài từ Quảng Bình đến A Lưới (Huế), là "thư viện mở" của lịch sử dân tộc. Để mỗi bước chân hôm nay đi qua không chỉ là hành trình khám phá, mà còn là cúi đầu tri ân. Bởi có những người đã đi để không bao giờ trở về – để đất nước được nối liền trong hòa bình.

2. Lịch sử hình thành

Sau Hiệp định Giơ-ne-vơ 1954, đất nước bị chia cắt tạm thời tại vĩ tuyến 17, với cam kết sẽ tổ chức tổng tuyển cử thống nhất vào năm 1956. Tuy nhiên, chính quyền Ngô Đình Diệm – được Mỹ hậu thuẫn – đã thẳng thừng bác bỏ tổng tuyển cử và tiến hành đàn áp phong trào cách mạng, phá hoại các điều khoản Hiệp định. Điều này khiến giải pháp hòa bình không còn khả thi.

Trước tình hình đó, tháng 1 năm 1959, Hội nghị Trung ương 15 (khoá II), dưới sự chủ trì của Chủ tịch Hồ Chí Minh, xác định rõ: giải phóng miền Nam phải bằng  đấu tranh chính trị kết hợp đấu tranh vũ trang. Đáp lại, Bộ Chính trị và Quân ủy Trung ương quyết định mở tuyến đường vận tải chiến lược từ Bắc vào Nam – xuyên dãy Trường Sơn hiểm trở – nhằm chi viện cho cách mạng miền Nam.

Ngày 19/5/1959, Đoàn 559 chính thức ra đời, mang sứ mệnh mở đường, vận chuyển lực lượng, vũ khí, tiếp tế, kết nối hậu phương với tiền tuyến. Con đường này không chỉ là tuyến vận tải mà còn là chiến trường, căn cứ hậu cần, biểu tượng của tinh thần bất khuất và liên minh ba nước Đông Dương.

Từ đó Đoàn 559 cùng các đơn vị thanh niên xung phong dũng cảm mở từng nẻo “mòn” trong rừng rậm. Những nhát cuốc đầu tiên tại Khe Hó, Ba Rền, Lâm Hóa, Khe Ve, Cha Lo đã mở ra huyết mạch nối hậu phương với tiền tuyến. Trong giai đoạn ác liệt từ 1965–1972, đoạn qua Bình Trị Thiên trở thành tuyến vận tải chủ lực, đi qua rừng sâu, núi thẳm, vượt sông suối, đối mặt với hàng vạn trận oanh tạc của không quân Mỹ.

Trong cuốn sách "Đường Hồ Chí Minh qua Bình Trị Thiên" do Hùng Sơn và Lê Khai chủ biên (NXB Quân đội Nhân dân, 1992), các tác giả nhấn mạnh: "Chỉ tính riêng trong năm 1968, đoạn đường từ Cha Lo đến Đakrông đã tiếp nhận hơn 150 trận bom càn mỗi tuần, nhưng đoàn xe, đoàn người vẫn bám đường, tiếp tục hành quân, tiếp tế, đưa thương binh, vận chuyển đạn dược." [1]

Mở đường Trường Sơn

3. Các di tích lịch sử

“Đường Hồ Chí Minh qua Bình Trị Thiên”, tuyến đường huyền thoại này đi qua ba tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên Huế với hệ thống di tích phong phú, phản ánh rõ nét quá trình mở đường, chiến đấu, vận chuyển và hy sinh trên tuyến vận tải chiến lược Trường Sơn.

 Quảng Bình, có 18 điểm di tích tiêu biểu gắn với các trục đường giao liên trọng yếu như đường 20 Quyết Thắng, đường 10, đường 16. Các điểm nổi bật gồm: Ngầm Khe Rinh, Phà Gianh, Đèo Đá Đẽo, Hang Hóa Tiến (Chỉ huy sở Bộ Tư lệnh 559), Bến phà Xuân Sơn, Hang Thông tin Km4, Hang NH (Tổng kho NH), Dốc Ba Thang, Phà Long Đại, Km0 đường 10, Cầu Ka Tang, Ngã tư Thạch Bàn, Làng Ho, Sở Chỉ huy Bộ Tư lệnh 559 tại Hiền Ninh, Hang Tám Thanh niên xung phong, Khu vực trọng điểm ATP, Động Mã và cửa khẩu Mụ Giạ – nơi bắt đầu tuyến ống xăng dầu huyền thoại sang Lào.

Quảng Trị, có 6 điểm di tích mang dấu ấn của vùng đất ác liệt nhất thời kháng chiến, nơi từng được gọi là “túi bom” và trung tâm tiếp nhận, trung chuyển lực lượng. Các điểm gồm: Khe Hó (nơi xuất phát mở đường đầu tiên của Tiểu đoàn 301), Cầu treo Bến Tắt, Nghĩa trang Liệt sĩ Quốc gia Trường Sơn, Chỉ huy sở Bộ Tư lệnh 559 giai đoạn 1974–1975, Cầu Đắk Rông và Cảng Đông Hà – đầu mối hậu cần quan trọng từ miền Bắc vào chiến trường Trị Thiên.

Thừa Thiên Huế có 4 điểm di tích nằm chủ yếu tại huyện miền núi A Lưới, nơi giáp ranh Lào và từng là vùng căn cứ địa vững chắc. Các điểm bao gồm: Km0 đường B.45A, Km0 đường B71, Cụm địa đạo Chỉ huy sở Binh trạm 42 và Dốc Con Mèo – nơi gắn liền với những đoạn đường đèo hiểm trở và các trận đánh khốc liệt.

Tổng cộng, tuyến đường Hồ Chí Minh qua Bình Trị Thiên được ghi dấu bằng ít nhất 28 điểm di tích chính thức đã được ghi nhận, là những chứng tích lịch sử vô giá của tinh thần kháng chiến, lòng quả cảm và trí tuệ tổ chức chiến tranh nhân dân thời kỳ chống Mỹ cứu nước. Đây cũng là tài nguyên quý báu để phát triển du lịch lịch sử  gắn với giáo dục truyền thống và khám phá thiên nhiên Trường Sơn. Những nơi ấy không chỉ là điểm đến của du khách, mà còn là nơi nhắc nhở các thế hệ sau về một thời kỳ đặc biệt – khi lòng người và con đường hòa làm một để giữ vững sự sống của cả đất nước.

Xe trên đường Trường Sơn

Trên tuyến đường này đã chứng kiến nhiều cuộc chiến khốc liệt.  Chiến dịch Đường 9 – Nam Lào (1971) là một dấu mốc chiến lược khi quân đội Nhân dân Việt Nam mở cuộc tiến công quy mô lớn vào căn cứ hậu cần của Mỹ – VNCH tại Sê Pôn – Lao Bảo, sử dụng tuyến Trường Sơn làm hành lang vận chuyển binh lực, vũ khí. Trong chiến dịch này, các trục đường như Đường 9, ngầm Trạ Ang, Đèo Đá Đẽo trở thành mục tiêu đánh phá dữ dội của không quân Mỹ. Riêng tại Ngầm Trạ Ang, chỉ trong tháng 3/1971, đã hứng chịu hàng trăm trận bom oanh tạc mỗi ngày nhằm cắt đứt đường tiếp vận từ Bắc vào chiến trường Nam Lào [1].

Đường Trường Sơn có vai trò thầm lặng nhưng vô cùng quan trọng của lực lượng dân công hỏa tuyến, thanh niên xung phong, và đặc biệt là cộng đồng người dân tộc thiểu số Vân Kiều, Tà Ôi tại Quảng Bình,  Quảng Trị và Thừa Thiên Huế. Chính họ là những người gùi gạo, khiêng đạn, dẫn đường, dựng lán, nuôi bộ đội và che chở cho tuyến đường trong suốt nhiều năm ròng. Các làng bản ven đường mòn như Hướng Lập, Hướng Linh, A Roàng, A Lưới là căn cứ hậu cần nhân dân, góp phần không nhỏ vào việc giữ vững và bảo vệ hành lang chiến lược Trường Sơn. Nhiều người trong số họ đã ngã xuống không tên, không tuổi, nhưng công lao thì còn mãi với đất nước.

4. Tuyến đường Trường Sơn hôm nay

Sau chiến tranh, tuyến đường Trường Sơn được hiện đại hóa và chính thức trở thành Quốc lộ Hồ Chí Minh. Đoạn qua Bình Trị Thiên ngày nay là con đường nhựa xuyên qua những rừng già hồi sinh. Nhiều đoạn trở thành điểm đến du lịch sinh thái – lịch sử nổi bật như đường 20 Quyết Thắng, Hang Tám Cô, Đèo Đá Đẽo, Cầu Đắk Rông, Nghĩa trang Trường Sơn [3]

Một số tuyến phụ nối với các cửa khẩu chiến lược như Cha Lo (Quảng Bình), Cà Roòng, Lao Bảo, La Lay (Quảng Trị) đã và đang phát huy vai trò trong kết nối thương mại biên giới Việt – Lào. Những điểm giao thông quan trọng này được nâng cấp, góp phần phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo cho vùng sâu vùng xa dọc tuyến Trường Sơn.

Dọc tuyến đường Hồ Chí Minh qua Bình Trị Thiên là hệ thống các Vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên như Động Châu – Khe Nước Trong, Bắc Hướng Hóa, Đakrông (Quảng Trị), Vườn quốc gia Bạch Mã (Huế)– những vùng lõi sinh thái quý giá, vừa lưu giữ đa dạng sinh học Trường Sơn, vừa là nơi phát triển du lịch sinh thái, giáo dục môi trường [2]

Đặc biệt có nhiều vùng mà con đường đi qua  có khí hậu ôn hòa như Khe Sanh, Hướng Phùng, Hướng Linh (Hướng Hóa – Quảng Trị), đã phát triển mô hình nông nghiệp hữu cơ: cà phê, hồ tiêu, mắc ca [4]. Ở vùng Nam Đông, A Lưới Huế là vùng đất đai thích hợp cho các loại cây công nghiệp, dược liệu trong điều kiện khí hậu thuận lợi có thể kết hợp làm các mô hình nông nghiệp bền vững và trang trại hữu cơ.

Tuyến đường nay không chỉ mang ý nghĩa lịch sử mà còn là trục động lực phát triển đa ngành: nông nghiệp – du lịch – thương mại – bảo tồn. Nó là chứng minh sống động cho triết lý: chiến tranh qua đi, nhưng con đường vẫn tiếp tục đưa đất nước tiến về phía trước.

 Đường Hồ Chí Minh hôm nay

6. Kết luận

Trên bản đồ chiến tranh, đường Hồ Chí Minh qua Bình Trị Thiên là một nét vẽ huyết mạch, ẩn hiện giữa đại ngàn Trường Sơn. Nhưng trong tâm thức mỗi người Việt Nam, đó là con đường của tình người, của lòng yêu nước, của niềm tin bền bỉ vào chiến thắng. Hôm nay, đi giữa rừng xanh, nơi từng là điểm trọng phá, ta vẫn nghe đâu đó tiếng vọng về của xe Trường Sơn, của những bước chân âm thầm, của lời hát cổ động vang trong gió.

Con đường ấy – một thời gồng gánh vận mệnh dân tộc – giờ trở thành hành trình trở về ký ức, trở về lòng biết ơn, và cũng là con đường xanh của tương lai bền vững. Như lời một chiến sĩ Trường Sơn từng viết: “Chúng tôi đi, không phải để trở về, mà để con cháu được lớn lên trong hòa bình.”

Tuyến đường Hồ Chí Minh – đoạn qua Bình Trị Thiên – là  Di tích Quốc gia đặc biệt, với hệ thống bảo tồn tổng thể bao gồm cả các điểm di tích vật thể và không gian văn hóa cộng đồng đi kèm. Đồng thời, cần quy hoạch tuyến du lịch liên tỉnh di tích chiến tranh – sinh thái Trường Sơn, kết nối các điểm tiêu biểu từ Bình - Trị - Thiên. Việc làm này không chỉ góp phần giáo dục truyền thống cách mạng mà còn thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững vùng biên giới Trường Sơn.

Bạn đăng ký tư vấn đặt điểm đến TẠI ĐÂY

Bạn đặt tour tự chọn TẠI ĐÂY

Tài liệu tham khảo:

[1] H. Sơn, L. Khai, Đường Hồ Chí Minh qua Bình Trị Thiên, NXB Quân đội Nhân dân, 1992.

[2] WWF Vietnam, "Đa dạng sinh học dãy Trường Sơn và giải pháp bảo tồn xanh", 2021.

[3] Báo Nhân Dân, "Phát triển hành lang Đông – Tây gắn với các cửa khẩu chiến lược miền Trung", 2023.

[4] Bộ NN&PTNT, Báo cáo phát triển nông nghiệp hữu cơ tại vùng Tây Quảng Trị, 2020.