Có hẹn với Sơn Trà

Trong khi tra cứu tài liệu về sinh thái học, tôi tình cờ đọc được bài nghiên cứu Feeding Ecology of Red-Shanked Douc Langurs at Son Tra Nature Reserve, Da Nang, Vietnam đăng trên tạp chí Primate Conservation năm 2022. Bài viết có đoạn:

“Đoàn thủy thủ trên một chiếc tàu Âu châu cập bến Đà Nẵng năm 1819 đã bắn được hơn 100 con chà vá chân nâu chỉ trong một buổi sáng.”

Điều đó minh chứng rằng, hơn 200 năm trước, nơi đây từng là miền đất của những đàn voọc đông đúc, nay đã trở thành loài linh trưởng đặc hữu quý hiếm.

Tôi nhớ lại lần đầu đến Sơn Trà năm 2017 cùng nhóm nghiên cứu của TS. Nguyễn Anh Đức để đánh giá hiệu quả của phương pháp hạn chế xấm lấn của loài bìm bôi hoa trắng lên hệ sinh thái tự nhiên. Lần trở lại này, với tư cách một du khách, tôi muốn tự mình tìm hiểu để hiểu đầy đủ hơn về bán đảo “độc nhất vô nhị” này.

Cửa ngõ vào “lá phổi xanh”

Chỉ cách trung tâm thành phố Đà Nẵng khoảng 10 km về phía đông bắc, bán đảo Sơn Trà vươn mình như một tấm thảm rừng xanh ngắt bên bờ biển. Đây là cánh rừng già duy nhất còn sót lại giữa lòng một đô thị Việt Nam. Vừa đặt chân xuống chân núi, tôi cảm nhận ngay bầu không khí mát lành toát ra từ những tán cây rậm rạp. Không phải ngẫu nhiên Sơn Trà được gọi là “lá phổi xanh” của Đà Nẵng – nơi điều hòa khí hậu và cung cấp dưỡng khí cho cả thành phố.

Con đường ven biển Hoàng Sa uốn lượn đưa tôi dần tiến sâu vào bán đảo. Xa xa, những áng mây trắng vờn quanh đỉnh núi như một cổng trời mời gọi. Từ lâu, Sơn Trà đã hiện diện trong nhiều thư tịch cổ. Lê Quý Đôn từng viết trong Phủ Biên Tạp Lục rằng núi Sơn Trà (tục gọi Hòn Nghê) “trên núi có ngọc, đêm đêm chiếu sáng xuống biển… tiên thường giáng xuống tắm chơi, nên gọi núi Tiên Sa”. Ngay cả vua Lê Thánh Tông thế kỷ 15, khi thân chinh vào đất Chiêm Thành, cũng từng dừng chân ở cửa biển này để làm thơ. Điều đó cho thấy Sơn Trà không chỉ đẹp mà còn là cửa ngõ giao thương quốc tế từ hơn 600 năm trước.

Ngôi nhà của thiên nhiên

Xe tiếp tục men theo con đường dốc quanh co, hai bên là những tán rừng xanh thẫm. Nắng mai len qua kẽ lá, vài chú sóc, khỉ vụt qua đường rồi biến mất vào rừng sâu. Sơn Trà sở hữu một hệ sinh thái rừng nhiệt đới nguyên sinh vô cùng quý giá. Các nghiên cứu cho thấy số loài thực vật ở đây chiếm tới 14% tổng số loài thực vật Việt Nam; còn số loài chim di cư qua bán đảo chiếm 13,2% tổng số chim di cư của cả nước. Đà Nẵng lại nằm ở vùng giao thoa khí hậu Bắc – Nam, nên hệ sinh học Sơn Trà mang đặc trưng của cả hai miền.

Dọc đường, hướng dẫn viên chỉ cho tôi một khe suối róc rách chảy từ triền núi. Toàn bán đảo có khoảng 20 con suối lớn nhỏ, trong đó suối Đá và suối Heo là hai nguồn nước ngọt quan trọng nhất cung cấp cho cư dân ven biển. Bán đảo rộng 4.400 ha, chủ yếu được bao phủ bởi rừng kín thường xanh nhiệt đới. Theo GreenViet, đến năm 1989 diện tích rừng đã giảm xuống còn 67%, nhưng hệ sinh thái nơi đây vẫn giữ được nét hoang sơ đáng kinh ngạc.

Mỗi mùa, Sơn Trà lại khoác lên mình một vẻ đẹp khác nhau: xuân về hoa lim xẹt nở vàng rực các triền núi, hè đến lá rừng xanh thẫm dưới nắng chói chang, thu sang lá một vài loài cây chuyển sắc đỏ vàng, và đông đến, sương mù phủ dày, chim di cư từ phương Bắc ríu rít kéo về, tạo nên một bức tranh thiên nhiên đầy sức sống.

Đi sâu vào rừng, tôi may mắn bắt gặp một đàn voọc chà vá chân nâu chuyền cành. Bộ lông của chúng rực rỡ như một bức tranh: chân đỏ nâu, tay trắng, mặt vàng cam và chiếc “khăn” trắng quấn quanh cổ. Đây là loài linh trưởng đặc hữu của Đông Dương, xếp hạng Cực kỳ nguy cấp (CR) trong Sách Đỏ Việt Nam và IUCN. Sơn Trà hiện là nơi có quần thể voọc chà vá chân nâu lớn và khỏe mạnh nhất thế giới. Năm 2017, GreenViet thống kê có khoảng 1.300 cá thể; khảo sát gần đây cho thấy con số này đã tăng lên hơn 2.000 cá thể, chiếm phần lớn số voọc chà vá ngoài tự nhiên toàn cầu. Đàn voọc tôi gặp có cả con non, chứng tỏ chúng đang sinh sản tốt.

Bán đảo cũng là nơi sinh sống của nhiều loài động vật quý hiếm khác: sơn dương, mang Trường Sơn, chim công, trĩ… Khu bảo tồn ghi nhận 1.679 loài động – thực vật, trong đó có 1.010 loài thực vật bậc cao và 366 loài động vật có xương sống, gồm 42 loài thú, 162 loài chim, 55 loài bò sát, 22 loài ếch nhái và 231 loài côn trùng. Có 68 loài (10 loài thực vật và 58 loài động vật) đã được ghi vào Sách Đỏ Việt Nam và IUCN.

Thời gian qua từng phiến đá

Rời suối Đá, tôi dừng chân bên một triền dốc đá lởm chởm, nơi những vách đá xếp tầng hiện ra rõ ràng dưới ánh nắng sớm. Hướng dẫn viên chỉ tay vào lớp đá trầm tích rồi nói: “Anh nhìn kỹ đi, đây là bằng chứng sống cho thấy Sơn Trà từng chìm dưới biển sâu hàng triệu năm trước.” Tôi cúi xuống quan sát, thấy rõ từng lớp đá phiến xếp chồng – dấu tích của quá trình trầm tích lâu dài.

Theo các nghiên cứu của Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản, bán đảo Sơn Trà có cấu trúc địa chất phức tạp, thuộc khối nâng cổ Kon Tum, nằm ở rìa phía đông bắc của khối này và tiếp giáp với dải trũng sông Hàn. Địa hình Sơn Trà được tạo thành chủ yếu bởi các thành tạo magma xâm nhập granit-biotit có niên đại khoảng 260–250 triệu năm, thuộc Kỷ Permi muộn, cuối Đại Cổ Sinh. Một số khu vực ven chân núi và ven biển còn lưu giữ lớp trầm tích Đệ Tứ gồm cát, cuội, sét – chứng tỏ nơi đây từng có hoạt động biển và xói mòn mạnh trong thời kỳ băng hà gần đây.

Những khối đá granit phân khối lớn, bị phong hóa thành các khối đá hình nấm – gọi là tor – là hình ảnh đặc trưng ở nhiều sườn núi Sơn Trà. Dưới tác động của nhiệt độ chênh lệch ngày đêm và mưa ẩm quanh năm, các khối đá này bị nứt dọc, nứt ngang tạo thành những hình khối độc đáo. Một vài vách đá dựng đứng ven biển như “đá ông Nghè” hay “đá đầu voi” là minh chứng cho quá trình xâm thực biển kết hợp với đứt gãy địa chất cổ xưa.

Phân tích ảnh vệ tinh và bản đồ địa hình cho thấy Sơn Trà từng là một đảo biệt lập ngoài khơi. Trong thời kỳ cuối Pleistocen, cách đây khoảng 10.000 – 12.000 năm, mực nước biển dâng lên sau kỷ băng hà đã tạo ra đường bờ hiện tại. Cát từ sông Hàn và sông Cu Đê bồi lắng dần hình thành dải đất nối Sơn Trà với đất liền, biến đảo thành bán đảo như ngày nay. Chính địa hình núi cao ba mặt giáp biển này đã tạo nên vi sinh cảnh độc lập khiến Sơn Trà được ví như “đảo sinh thái trên đất liền” – nơi hội tụ những giá trị địa chất cổ xưa và là nền tảng nuôi dưỡng một hệ sinh thái đa dạng hiếm có.

Những dấu tích lịch sử

Đứng trên đỉnh Bàn Cờ cao gần 700 m, cả Đà Nẵng hiện ra như một bức tranh thủy mặc. Từ lâu Sơn Trà đã là “con mắt Đông Dương”. Thời nhà Nguyễn, vua Minh Mạng từng cấm tàu ngoại quốc neo đậu lâu ở vũng Sơn Trà và cho xây dựng tuyến phòng thủ kiên cố nhất cả nước: đồn Trấn Dương (1857) trên đỉnh và pháo đài Phòng Hải (1841) dưới chân núi. Ngày 1/9/1858, nơi đây chứng kiến phát súng đầu tiên của liên quân Pháp – Tây Ban Nha mở màn cuộc xâm lược Việt Nam.

Đến thời Mỹ, Sơn Trà trở thành căn cứ radar chiến lược “Monkey Mountain”. Dấu tích các trận địa pháo, bệ bê tông vẫn còn trên đường lên đỉnh. Bán đảo cũng gắn với nhiều truyền thuyết: bàn cờ tiên trên đỉnh núi, bãi Tiên Sa nơi tiên nữ từng tắm gội, bãi Bụt với pho tượng Phật trôi dạt. Ngày nay, chùa Linh Ứng với tượng Quan Âm cao 67 m tiếp nối mạch tâm linh ấy. Ngoài ra còn có Bảo tàng Đồng Đình, những miếu cổ nhà Nguyễn và nhiều di tích văn hóa độc đáo khác, tạo nên lớp trầm tích văn hóa dày đặc không kém cảnh quan tự nhiên.

Làm sao để Sơn Trà mãi xanh?

Có lẽ Sơn Trà còn nguyên vẹn hôm nay nhờ tình yêu và quyết tâm của nhiều thế hệ. Năm 1977, nơi đây đã được quy hoạch thành khu bảo tồn thiên nhiên. Lực lượng kiểm lâm cùng cộng đồng địa phương liên tục tuần tra, tháo gỡ hàng trăm chiếc bẫy thú. GreenViet tổ chức các chương trình truyền thông, tour ngắm voọc để nâng cao nhận thức. Những dự án từng có nguy cơ xâm hại rừng đều vấp phải phản đối mạnh mẽ và phải điều chỉnh.

Để Sơn Trà mãi xanh, cần duy trì giáo dục thế hệ trẻ về tình yêu thiên nhiên, phát triển du lịch sinh thái có trách nhiệm để du khách được trải nghiệm mà không gây tổn hại. Thành phố cần tiếp tục áp dụng khoa học vào quản lý, như thiết lập hệ thống giám sát cháy rừng, theo dõi động vật hoang dã. Việc kết nối Sơn Trà với các khu bảo tồn lân cận như Hải Vân – Bạch Mã cũng sẽ tạo hành lang xanh cho động vật di chuyển. Quan trọng hơn cả, mọi quy hoạch phát triển phải được đánh giá tác động môi trường nghiêm túc và tham khảo ý kiến chuyên gia để không đánh đổi thiên nhiên lấy lợi ích ngắn hạn – như tinh thần mà vua Minh Mạng từng quán triệt từ xưa.

Lời chia tay

Trước khi rời bán đảo, tôi nhìn lại một lần nữa triền rừng phủ màu xanh trải dài đến tận chân trời. Không có những mỹ từ bay bổng, chỉ là một mong muốn rất thật: Sơn Trà vẫn còn nguyên đó – với rừng, với suối, với muông thú, cỏ cây – để lần trở lại sau tôi vẫn được cảm nhận trọn vẹn bầu không khí thanh lành và sự bình yên hiếm hoi này.

Tôi nhớ câu nói của một nhà sinh thái: “Chừng nào còn voọc, chừng đó Sơn Trà vẫn còn là Sơn Trà.”  Tôi chợt nghĩ, cuộc sống nơi đô thị cách đây chỉ mười cây số đang hối hả đến thế, còn nơi này vẫn giữ được sự nguyên sơ, bình thản. Người dân Đà Nẵng có thể sẽ không nhận ra mỗi ngày mình được hít thở bầu không khí trong lành mà rừng Sơn Trà lặng lẽ tạo ra.

Tuệ Minh